Επτά βασικές διδακτικές αρχές στη σχολική τάξη

Διδακτικές αρχές

Δρ. Ζαφειριάδης Κυριάκος

1. Αρχή της εποπτείας

Βασική διάσταση στην αρχή της εποπτείας είναι πως οι μαθητές μας κατακτούν τη γνώση και σχηματίζουν εποπτείες των αντικειμένων διδασκαλίας όχι ακούγοντας απλώς τον εκπαιδευτικό, αλλά η γνώση εδραιώνεται με την επαφή που αναπτύσσει ο μαθητής με τα πραγματικά αντικείμενα ή τις εικόνες των πραγμάτων ή με τα σχέδια και τα σχεδιαγράμματά τους.
Προς την κατεύθυνση αυτή ιδιαίτερα αποτελεσματικά αποδεικνύονται στο διδακτικό μας έργο τα εποπτικά μέσα διδασκαλίας, γιατί:
Οι μαθητές μας σχηματίζουν σαφείς παραστάσεις και τις διατηρούν στη μακρόχρονη μνήμη
Διεγείρεται η προσοχή τους
Κεντρίζεται το ενδιαφέρον τους
Εξοικονομείται διδακτικός χρόνος
Περιορίζεται η εκπαιδευτική λογοκοπία και ο εκπαιδευτικός ναρκισσισμός

2. Αρχή της αυτενέργειας

Ετυμολογική προέλευση της λέξης: Αυτός και ενεργώ. Δηλαδή, οι μαθητές ενεργούν με τη θέλησή τους ή αλλιώς η δραστηριοποίησή τους στην κατάκτηση της γνώσης πηγάζει από κίνητρο που υποδαυλίζει την ελεύθερη βούληση που με τη σειρά της κινητοποιεί το άτομο, χωρίς, όμως, να επιβάλλεται κάτι. Απεναντίας, η δράση του ατόμου πηγάζει από τις κλίσεις και τα ενδιαφέροντά του.
Αποτελεί μια πράξη των μαθητών, η οποία οργανώνεται και τελειοποιείται από τον κάθε μαθητή ξεχωριστά. Οι μαθητές μας δεν κάθονται παθητικά με σταυρωμένα τα χέρια ακούγοντας το μάθημα αδρανείς, αλλά κινητοποιούνται, συμμετέχουν και ενεργούν, αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, συγκρίνουν γνωστικά δεδομένα, παρατηρούν, σκέφτονται, ταξινομούν τις γνώσεις, βοηθούν στην επίλυση προβλημάτων, εφευρίσκουν απαντήσεις σε ερωτήματα.
Από την πλευρά του ο εκπαιδευτικός έχει καθήκον να καταστήσει τους μαθητές του ικανούς, ώστε να είναι δημιουργικοί, για να αποκτήσουν αυτοπεποίθηση, να εδραιώσουν την εμπιστοσύνη στον εαυτό τους, να οξύνουν την κριτική σκέψη.

3. Αρχή της ατομικότητας

Πηγάζει από την πεποίθηση ότι ο κάθε μαθητής αποτελεί μια ξεχωριστή οντότητα με σωματικές αλλά και νοητικές δυνατότητες. Βέβαια, την αρχή της ατομικότητας την λαμβάνουμε υπόψη μας, αφού με την οργάνωση κάθε εκπαιδευτικής δράσης αποσκοπούμε τόσο στην ανάπτυξη όσο και στην εξέλιξη των ατομικών χαρακτηριστικών του κάθε μαθητή. Με τον τρόπο αυτό δεσμευόμαστε να χρησιμοποιούμε την αρχή της ατομικότητας στην εφαρμογή εξατομικευμένων μεθόδων διδασκαλίας, αφού δεν υπάρχει ενιαία μορφή διδασκαλίας που χρησιμοποιείται άκαμπτα και δυναστικά για όλους.
Ωστόσο, εξυπακούεται ότι, για να στεφθεί με επιτυχία κάθε εκπαιδευτική μας παρέμβαση που στηρίζεται στην αρχή της ατομικότητας, καλό θα ήταν να προηγηθεί ανίχνευση των δυνατοτήτων του κάθε μαθητή.

 4. Αρχή κοινωνικότητας

Στηρίζεται στην άποψη ότι «ο άνθρωπος είναι φύσει κοινωνικό ον», ενώ η διαδικασία της αγωγής θεωρείται όχι στατική αλλά, αντίθετα, δυναμική. Με τον τρόπο αυτό οι μαθητές μας θα αποκτήσουν:
Ικανότητες επικοινωνίας
Τρόπους συμπεριφοράς και ευπρέπειας
Συνεργασία, αλληλεγγύη και όχι ανταγωνιστικότητα
Η αρχή της κοινωνικότητας καρποφορεί με:
Το μορφωτικό περιεχόμενο των μαθημάτων
Τις ενέργειες, τις μεθόδους διδασκαλίας και τη διαπαιδαγώγηση του εκπαιδευτικού
Συμπεριφορές των μαθητών που αναπτύσσονται μεταξύ τους

5. Αρχή της επικαιρότητας

Σύμφωνα με την αρχή αυτή η διδασκαλία μας θεωρείται επίκαιρη, όταν η διδαχθείσα ύλη συμπορεύεται όχι μόνο με τα επιτεύγματα της επιστήμης αλλά και τις συνθήκες ζωής μας (πολιτικές, οικονομικές, πολιτιστικές, κοινωνικές κ.λπ.).
Πώς, όμως, η διδασκαλία μας θα γίνει επίκαιρη;
Συμβάντα της ατομικής και της κοινωνικής ζωής μπορούν να αποτελέσουν αφορμή, για να κάνουμε τη διδασκαλία μας επίκαιρη. Έτσι, σε κάθε περίπτωση, μπορούμε να δράττουμε ευκαιρίες από γεγονότα της ζωής των μαθητών, τα οποία γνωστοποιούνται, από συμβάντα της σχολικής ζωής, του κοινωνικού περιβάλλοντος, της οικονομικής πραγματικότητας, της πολιτικής αλλά και της εκκλησιαστικής ζωής, για να συζητήσουμε με την τάξη μας (όχι, βέβαια, με στόχο την ηθικοφρονηματιστική διάθεση) αλλά αναλύοντας τα γεγονότα, εντοπίζοντας τις συνθήκες και προσδιορίζοντας τα αποτελέσματα.
Παράλληλα, οι μαθητές μας πληροφορούνται, ρωτούν για θέματα που τους ενδιαφέρουν, κινητοποιούνται και, καθώς όλες οι εμπειρίες τους αναζωπυρώνονται, συνδέουν τα βιώματά τους με τις συνθήκες της ζωής τους.
Δραστηριότητες που παρέχουν την ευκαιρία, ώστε να εφαρμόσουμε την αρχή της επικαιρότητας είναι:
Οι σχολικές και οι τοπικές γιορτές
Η εκπαιδευτική τηλεόραση
Οι μορφωτικές επισκέψεις

Όσον αφορά στις επισκέψεις διακρίνονται σε τρία χρονικά και οργανωτικά επίπεδα:

1. Προπαρασκευαστικές. Οργανώνονται, για να γίνει στον τόπο της επίσκεψης (θερμοκήπιο, εργαστήριο, γραφείο, νοσοκομείο κ.λπ.) η προπαρασκευή και στο σχολείο να ακολουθήσει το μάθημα.
2. Οι επισκέψεις, κατά τις οποίες το μάθημά μας οργανώνεται στο χώρο του εργαστηρίου
3. Οι επισκέψεις, οι οποίες ακολουθούν τη διδασκαλία που προηγήθηκε στην τάξη και αποβλέπουν στην εμπέδωση ή στην πρακτική άσκηση των μαθητών μας.
Επισημαίνεται ότι και στις τρεις περιπτώσεις, μετά την επίσκεψη και, όταν θα επιστρέψουμε στο σχολείο, ακολουθεί συζήτηση και επεξεργασία των διδακτικών στόχων.

6. Η αρχή της ενθάρρυνσης

Είναι γεγονός ότι πολλοί μαθητές μας παραμένουν στην τάξη χωρίς, όμως, να συμμετέχουν ενεργά, καθώς είναι αδιάφοροι τόσο για την κοινωνική ζωή της ομάδας όσο και για τα μαθήματα, στα οποία δε συμμετέχουν. Η ενθάρρυνση ή εμψύχωση στηρίζεται στην ψυχολογική αρχή πως όποια συμπεριφορά μας προκαλεί ικανοποίηση επαναλαμβάνεται, ενώ ό,τι μας δυσαρεστεί περιορίζεται και εξαλείφεται. Ο εκπαιδευτικός μπορεί με το λόγο του (ερωτήσεις), με τη συμπεριφορά (ενδιαφέρον) του αλλά και με τη μέθοδο διδασκαλίας (ομαδοσυνεργατική) να τους κινητοποιήσει απευθύνοντας πάντοτε ερωτήσεις που αφορούν στο μάθημα, να τους προσεγγίσει και να ενδιαφερθεί για τα ενδιαφέροντά τους ή να οργανώσει το μάθημά του με την ομαδοσυνεργατική μέθοδο, ώστε να αποτελέσει η τάξη εργαστήριο ανάπτυξης κοινωνικών δεξιοτήτων και χώρο αλληλεπίδρασης χωρίς ιεραρχήσεις και παραγκωνισμούς.

7. Αρχή της ενεργού δράσης

«Τα σχολεία πρέπει να είναι εργαστήρια», τονίζει στη «Μεγάλη Διδακτική» του ο Κομένιος. Και ενώ η μονολογική διδασκαλία καθηλώνει τους μαθητές μας σε θέση παθητικού δέκτη που ακροώνται χωρίς καμία συμμετοχή, η ενεργός δράση, αντίθετα, είναι ευεργετική, γιατί οι ωφέλειες που προκύπτουν είναι πολλαπλές:
Ικανοποιείται η φυσική τάση του ανθρώπου για δράση
Διαμορφώνει ο μαθητής εποπτείες (μαθαίνει μέσα από την πράξη όσα θεωρητικά διδάχτηκε)
Ασκείται το σώμα και το πνεύμα
Καταρτίζεται επαγγελματικά
Διαμορφώνεται ο χαρακτήρας (καλλιεργείται η αλληλεγγύη στην ομάδα)
Τα μέσα και οι τρόπο με τους οποίους εφαρμόζεται η αρχή της ενεργούς δράσης περιλαμβάνουν:
Πειράματα και μετρήσεις
Αναπαραστάσεις και δραστηριότητες (θεατρικές, μουσικές, πολιτιστικές κ.λπ.). Οι μαθητές είτε στο πλαίσιο της διδακτικής μεθοδολογίας (δραματοποίηση, παιχνίδι ρόλων) είτε στο πλαίσιο προγραμμάτων Αγωγής Υγείας και Περιβαλλοντικών δράσεων οργανώνουν θεατρικές και μουσικές παραστάσεις, αλλά και κινηματογραφικές προβολές.

• Βιβλιογραφία
  Πηγιάκη, Π. (2004). Προετοιμασία, σχεδιασμός και αξιολόγηση της διδασκαλίας. Αθήνα. Εκδόσεις Γρηγόρη
  Μάνος, Κ. (1989). Γενική Διδακτική. Αθήνα. Εκδόσεις Γρηγόρη.
  Χατζηδήμου, Δ. (1987). Εισαγωγή στη θεωρία της διδακτικής. Εκδόσεις Γιαχούδη-Γιαννούλη.